مقدمه: وقوع زلزله، محیط‌های شهری مخصوصاً تهران را به شدت تهدید ‌می‌کند. بروز زلزله باعث ایجاد خرابی‌های گسترده می‌شود و ‌می‌تواند مصدومان و تلفات بسیاری به دنبال داشته باشد. اولین نیاز سانحه‌دیدگان زلزله نجات آنها و دریافت خدمات امدادی در کمترین زمان ممکن ‌است. برای تسریع در امداد‌رسانی باید بهینه‌ترین مسیر به لحاظ ایمنی مورد توجه قرار گیرد. از این رو در فاز پیش از بروز زلزله در بررسی ایمنی شبکه راه‌ها و تعین بهینه‌ترین مسیر، لازم است مجموعه‌ای از پارامترها با در نظر گرفتن اهمیت هریک از آنها لحاظ شوند. با توجه به این موضوع در این پژوهش، رویکرد تحلیل چند عاملی به منظور تعیین و ارزیابی پارامترهای ایمنی مؤثر در انتخاب مسیرهای بهینه امداد و نجات درون شهری پس از زلزله مورد توجه قرار گرفته است و به عنوان نمونه در محله 13 آبان شهر تهران پیاده شده است.
روش: در این تحقیق که نمونه‌ای از روش موردی و زمینه‌ای ‌می‌باشد، به تعیین پارامترهای مؤثر در ایمنی شبکه راه‌ها و تحلیل ارتباط بین آنها و میزان تأثیر هر یک از پارامترها در انتخاب بهینه‌ترین مسیر ایمن برای محله 13 آبان منطقه 20 شهرداری تهران پرداخته شده است. برای رسیدن به این منظور از مدل تحلیل فرایند سلسله مراتبی به عنوان مدل اصلی استفاده شده است. همچنین از قابلیت‌ها و تکنیک‌های تحلیل نرم‌افزار GIS مانند همپوشانی لایه‌های اطلاعاتی استفاده شده است.
یافته‌ها: پارامترهای کاربری‌های خطرناک (از قبیل جایگاه‌های سوخت، مراکز نگهداری مواد شیمیایی و ...)، سازه‌های حمل و نقل (ازقبیل پل و تونل)، آسیب‌پذیری و خسارات سنگین وارده به ساختمان و تراکم جمعیت در تعیین مسیر بهینه ایمن امداد و نجات پارامترهای اصلی تأثیرگذارند که هر کدام دارای درجه اهمیتی متفاوت ‌هستند؛ به طوری که آسیب‌پذیری ساختمان‌های مجاور شبکه با 38 درصد بیشترین و تراکم جمعیت با 15 درصد کمترین ضریب اهمیت را دارند. درضمن تأثیرگذاری عواملی نظیر شیب معابر، فاصله از گسل و قنوات را هم نمی‌توان انکار کرد.
نتیجه‌گیری: این پژوهش نشان داد که تا کنون به تعیین و بهینه‌سازی مسیرهای امداد‌رسانی توجه شایسته‌ای نشده است. با تعیین و بهینه‌سازی مسیرهای امداد و نجات ‌می‌توان در کمترین زمان ممکن بیشترین خدمات امدادی را ارائه کرد. پارامترهای اصلی تأثیرگذار در تعیین شبکه معابر ایمن شامل تراکم جمعیت، آسیب‌پذیری و خسارات سنگین وارده به ساختمان‌ها، مستحدثات حمل و نقل و کاربری‌های خطرناک ‌می‌باشد.
کلمات کلیدی: زلزله، مسیرهای امداد و نجات، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، مدیریت بحران، بهینه‌سازی، محله 13 آبان تهران.