مقدمه: بلایای جوّی-اقلیمی به‌عنوان پدیدههای قهری در میان مخاطرات آب و هوایی، آسیب‌پذیری‌ها و پاسخ به نیازها به شمار می‌روند. ایران در منطقه‌ای قرارگرفته که به‌شدّت تحت تأثیر توفان‌های گرد و غبار است. تحقیقات نشان می‌دهد که بسامد و شدّت این توفان‌ها در سال‌های اخیر افزایش‌ یافته است. در این پژوهش با توجه به اهمیت توفان‌های گرد و غبار و به تبع آن ریزگرد‌ها و با هدف بررسی جامع ویژگی‌های شدیدترین موارد منجر به وقوع توفان‌های گرد و غبار طی سال‌های اخیر در غرب و جنوب غرب ایران در یک دورۀ زمانی 4 روزه در اسفند90 سعی شد تا ضمن ارزیابی ساختار منطقه‌ای گردش جوّ و سازوکار اصلی حاکم بر وقوع و منشأ توفانهای گرد و غبار وارد شده به مناطق نامبرده و مسیر حرکت آنها شناسایی شود.
روش: در پژوهش حاضر، ساختاری کاربردی و از نظر نوع روش تحقیق سنجش از دور محسوب میشود. به ‌منظور تبیین علل و منابع اصلی گرد و غبار این توفان، ساختار گردش منطقه‌ای جوّ بررسی شد. تعیین منابع اصلی گرد و غبار برای هر یک از توفان‌های گرد و غباری نیز با بهره‌گیری از مدل لاگرانژینی HYSPLIT و با استفاده از روش ردیابی پسگرد انجام شد. همچنین برای ارزیابی و مقایسۀ نتایج، از خروجی‌های مدل DREAM 8b و مقادیر ضخامت نوری هواویزه (AOT) استفاده شد.
یافتهها: نتایج تحقیق بیانگر آن است که در زمان وقوع توفان گرد و غبار جریانات زیرین جوّ در یک حرکت شرقی از جانب عراق به سمت غرب ایران می‌وزند. بررسی نقشه‌های همدید نشان داد که مؤلفۀ مقیاس منطقه‌ای گردش جّو در ترازهای زیرین نقش اصلی را در وقوع توفان‌های گرد و غباری جنوب غرب و جنوب ایران بر عهده‌ دارند. این در حالی است که در زمان وقوع توفان یک کم فشار قوی در شرق ایران شکل می‌گیرد و در چنین شرایطی بادهای غربی سبب ورود گرد و غبار به منطقه می‌شوند. نتایج رهگیری جریان باد که با استفاده از مدل HYSPLIT در روز‌های مورد مطالعه انجام گرفت، نشان داد که به‌ طور کلی منابع اصلی توفان گرد و غبار کشور شمال تا شمال غرب عراق و شرق سوریه می‌باشد. پایش داده‌های حاصل از شاخص AOT و مدل DREAM 8b نیز این مورد را تأیید می‌کند.
نتیجهگیری: به طور کلی گرد و غبارها از دو مسیر به کشور منتقل می‌گردند. الف) مسیر شمال غرب- جنوب شرق (از مناطق شمال غرب عراق و شرق سوریه گرد و غبارها را به منطقه منتقل می‌کند)؛ ب) مسیر غرب به شرق (از مرکز عراق گرد و غبارها را به جنوب غرب و غرب ایران منتقل می‌کند). همچنین مشخص شد که ذرات گرد و غبار در لایه‌ای کم‌عمق و در پایین‌ترین لایۀ جوّ به منطقه منتقل می‌گردند. در روز وقوع توفان عمق ذرات بالا و برابر با 9/0 بوده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که گرد و غبارهای موجود در جوّ منطقۀ مورد مطالعه برای سلامتی بسیار خطرناک هستند.